دانشگاه تفرش

پروژه ساخت گنبد برای دانشگاه تفرش توسط پایاسازان پارس احداث شده است و با توجه به ویژگی های مورد نظر مشتری ساخته شده است.  به دلیل اینکه امروزه گنبد کاربرد گسترده تری در بناهای مختلف پیدا کرده است و تنها به بناهای مذهبی محدود نمی شود دانشگاه های مختلف در بنای نمازخانه خود یا مسجد کوچکشان از ساخت گنبد راستفاده می کنند. این تغییر حتی در کشورهای غربی و حتی در کشور خودمان می توانیم این تغییر و تحول را مشاهده کنیم. گنبد به دلیل معماری زیبایی که دارد می تواند در تزیین انواع بناها و عمارت ها به کار رود.

انواع ساخت گنبد

در زیر انواع گنبد از نظر قوس و معماری را بررسی می کنیم.

گنبد سازی با معماری قوس گنبد نار
۱- گنبد نار : رایج‌ترین نوع گنبد سازی در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر گنبد مسجد جمعه، گنبد مسجد امام و مسجد الله وردیخان در اصفهان و مسجد جامع یزد و گنبد مسجد کاشان و مدرسه آقابزرگ در کاشان می‌باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده‌است. در گنبد دو پوسته ، پوسته زیرین معمولاً باربر و پوسته روئین جهت نماسازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است. یکی از دلایل دو پوسته زدن گنبد به لحاظ توجه و مقیاس ساختمان شهر است. از آنجایی که گنبد سازی بزرگ و بلند نشانه اهمیت ساختمان می‌باشند و همچنین این گنبد ها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحاً از قسمت‌های مختلف شهر دیده شوند، لذا سعی می‌شود که گنبد فوقانی را بلندو مرتفع احداث کنند؛ ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر کنبد زیاد ناهمگون نباشد و مانند تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا می‌شود.

دلیل دیگر اینکه، از ضخامت گنبد زیرین که باربر است هر چه به نوک گنبد نزدیک می‌شود کاسته می‌گردد تا وزن گنبد ، کمتر شود. به همین دلیل روی گنبد به صورت پله‌ای در می‌آید (مانند گنبد یخچال‌ها) و برای پوشاندن این ناهمواری، گنبد دوم زده می‌شود. البته گنبد دو پوسته از لحاظ کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا، از گنبد یک پوسته عملکرد بهتری دارد، زیرا هوای نسبتاً راکد بین دو پوسته، مانند یک عایق از تبادل حرارت جلوگیری می‌کند ولی باید توجه داشت که هیچ فضای حبسی در ساختمان نباید وجود داشته باشد زیرا به علت وجود رطوبت هوا و میعان رطوبت در شب هنگام یا مواقع سرد، و تبدیل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل این فضا می‌شود؛ بنابراین هوای بین دو پوسته همیشه باید تهویه شود.

گنبد سازی به روش رک
گنبد رک به صورت هرمی یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. معروف ترین این نوع گنبد سازی ، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است و از بهترین نمونه‌های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب می‌شود از این نوع گنبد جهت مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده است.

مکان‌های مورد استفاده
گنبد رک در کناره دریای خزر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می‌توان بیان نمود که در این کرانه بیش از سایر مناطق ایران گنبدسازی رک وجود دارد. دلیل آن اولاً به این خاطر است که این گنبد از لحاظ اقلیمی بهتر از گنبد نار برای این منطقه است، زیرا نزولات جوی را سریعتر و بهتر از گنبد نار از ساختمان دور می‌کند و در ثانی شباهت زیادی به بام‌های شیب دار اهالی منطقه دارد. در ساخت گنبد رک از خرپای چوبی و پوشش کاشی، سفال یا تخته لت استفاده می شود .

اگر مصالح گنبد رک آجری باشد غالباً گنبد را دو پوسته اجرا می‌کنند تا مقیاس زیر کند متناسب باشد و از لحاظ سازه‌ای نیز از استحکام بیشتری برخوردار باشد

گنبد سازی خرپشته

نوع سوم ساخت گنبد ها، گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک ، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آملاست که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد .

گنبد اورچین

گنبد اورچین شبیه گنبد رک ، مخروطی است ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نام های گنبد پلکانی و یا مضرس و در انگلیسی به نام « Pineapple Dome » یا گنبد آناناس خوانده می شود. نگارنده شبیه این گنبد را در هیچ مکانی و هیچ کتابی بجز در ایران و عراق ندیده است. در ایران نیز فقط محدود به چنوب غربی کشور است که تعداد آنها زیاد نیست و لذا منحصر به فرد میباشند.

معروفترین این نوع گنبد، متعلق به مقبره دانیال نبی در شوش است. از دیگر ابنیه ای که دارای گنبد اورچین هستند، می توان از مقبره حضرت سربند و بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر ، امامزاده جعفر در بروجرد ، امامزاده میر محمد در جزیره خارک ، بقعه صلاح الدین محمد در آبدانان از استان ایلام و همچنین گنبد سلطان زبیده و مزار شیخ عمر سهروردی در بغداد نام برد.

گریو در گنبد چیست ؟
گریو در معماری سنتی به معنای ساق گنبد است. در معماری سنتی ایران تناسب گریو گنبد با تشخیص معمار نسبت به بر بیرونی یا داخلی بنا بوده‌است که در پاره‌ای از موارد جهت شاخص نشان دادن آن گنبد در سیمای شهر ارتفاع گریو را افزایش می‌دادند.

روش های اجرای گنبد
الف طرز ساخت گنبد های گردچین، رگ چین، دورچین :
طرز ساختن رایج گنبد شبیه ساختن تاپو است. همانطور که تاپوساز دور تا دور تاپو می گردد و آن را می سازد، گنبد را هم رج به رج از پشت می سازند و بالا می روند، زیرا گنبدهای ایرانی را بدون قالب می سازند. بدین منظور در شروع کار از دستگاهی به نام “شاهنگ و هنجار” استفاده می کنند. شاهنگ میله ای است که به صورت عمودی کار می گذارند. این میله معمولا چوبی است و در مرکز گنبدخانه علم می کنند. شاهنگ را از چند طرف محکم می بندند تا تکان نخورد سپس روی دو نقطه ای که باید دو کانون بیضی
باشد، روی شاهنگ دو عدد گل میخ می زنند و به آن دو زنجیر بسیار ظریف وصل می کنند که با آن بتوان بیضی دلخواه را رسم کرد. این زنجیر همان هنجار است. سازنده گنبد از پشت گنبد مشغول چیدن می شد و منحنی گنبد را که از داخل می بایست صاف و دقیق می بود با زنجیر کنترل می کرد. برای عملکرد بهتر در محل قرارگیری گل میخ ها )دو کانون بیضی( دو شیار ایجاد می کردند
و در هر کدام یک حلقه قرار می دادند تا هنجار براحتی دور شاهنگ بگردد و دور آن پیچیده نشود.

ب طرز ساخت گنبد های ترکین :
این گنبدها را اغلب بدون استفاده از شاهنگ و هنجار می سازند. در این روش گنبد را به صورت ترک ترک، اغلب با قالب گچی می سازند و بعد فاصله میان ترک ها را با آجر یا خشت پر می کنند. در گنبدهای مرتفع و پرخیز ترکین، ترک ها را تکه تکه ساخته و مرحله به مرحله با بالا آمدن گنبد آن ها را کار می گذارند. امروزه اغلب گنبدهای مساجد به صورت ترکین، ولی با ترک های آهنی و پر کننده آجر ساخته می شود. مهم این است که در گذشته بدون داشتن آهن و غیره و با داشتن ساده ترین وسایل گنبد را بنا می کردند (زمرشیدی، 1373 ).

تکنیک ساخت گنبد در بناهای سنتی ایران
1 – گنبدهای تک پوسته
گنبدهای تک پوسته یا تک پوش ساده ترین نوع گنبدها، گنبد یک پوسته یا تک پوش است. از گنبد تک پوش برای بناهای معمولی استفاده می شود. بناهایی که اغلب در مقیاس های کوچک مثل محله ها، روستاها و … کار می کنند. ساخت این نوع گنبد ساده تر و کم هزینه تر از گنبدهای دو پوش است. در این نوع گنبدها از آنجا که پوسته گنبد از داخل گنبدخانه دیده می شود و از بیرون هم نمود گنبد چندان زیاد نیست، اکثر اوقات کاهش ضخامت و مضرس شدن گنبد در بیرون رخ می دهد. گاهی این شکستگی ها توسط مصالح پر می شود تا سطح بیرونی صاف به نظر آید. گنبدهای سنگی اغلب بناهای دوره ساسانی، گنبد اغلب آب انبارها، گنبد مسجد محله ای مانند مسجد سید و مسجد حکیم در اصفهان از این نوع می باشد )رئیسی نافچی و آزاد، 1386

2 – گنبدهای دو پوسته یا دو پوش
این گنبدها معمولا از دو پوسته ساخته شده اند:

• آهیانه(پوسته درونی)

• خود (پوسته بیرونی)
از آنجا که شیوه قرارگیری خود بر آهیانه سه گونه است، گنبدهای دو پوسته به سه دسته تقسیم می شوند:

گنبد دو پوسته پیوسته
الف) گنبد های دو پوسته پیوسته : که در آن ها دو پوسته کاملاَ به هم پیوسته است و خود بلافاصلهروی آهیانه قرار میگیرد. مثل گنبد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان.

گنبد دو پوسته میان تهی
ب) گنبدهای دو پوسته میان تهی : که در آن ها آهیانه و خود تا زاویه 5/ 22 درجه نسبت به سطح افقی کاملا به هم پیوسته اند.و از این قسمت به بعد دو پوسته ترجیحا از هم فاصله می گیرند و از یکدیگر جدا کار می کنند. گنبد مسجد جامع اردستان و بسیاری از گنبدهای قرن هشتم به این صورت ساخته شده اند.

گنبد دو پوسته گسسته
ج) گنبدهای دو پوسته گسسته : در چنین ترکیبی، خود و آهیانه کاملاً از هم جدا هستند و فاصله زیادی از هم دارند. در این گنبدها برای نگه داشتن خود روی آهیانه دیوارک هایی روی می سازند تا خود روی آن سوار شود این دیوار ها به نام خشخاشی (پره) معروف است. برای این کار، هر دو پره مقابل را به هم وصل کرده و در آخر کار همه را در مرکز مهر می کنند تا از نظر تقسیم بارها و نیروهای وارد بر گنبد دوپوسته، با هم کار کنند و در مجموع گنبد یکپارچه شود.
گنبد مسجد امام و دو گنبد بنای درب امام از نوع دو پوسته گسسته است.

3) گنبدهای سه پوسته
گنبد سه پوش، گنبدهايي كه علاوه بر دو پوسته داخلي و خارجي كي پوسته مياني نيز دارند. در اين نوع گنبد ها معمولاً لايه مياني نقش سازه اي دارد و لايه داخلي براي اجراي تزئينات مورد استفاده قرار مي گيرد.

اغلب نمونه های گنبدهای سه پوسته، گنبدهای دو پوسته ای هستند که یک سقف تزئینی مفصل از زیر به آن ها اضافه شده است. این سقف تزئینی گاه بار خود را به تنهایی می برد و گاه متکی به پوسته میانی است.

از نوع نخست می توان به آرامگاه های آسیای مرکزی که پوشش تزئینی زیر آن ها معمولا کاربندی است، اشاره نمود. از نوع دوم نیز می توان به مقبره ملا حسن کاشی در سلطانیه یا بقعه شیخ عبدالصمد در نطنز اشاره کرد که پوشش های زیرین آن ها از نوع مقرنس و به صورت آویز است (زمرشیدی، 1391 )