اجزای مساجد ایرانى

ورودی- دسترسی (فضای نیمه باز):

ورودی مسجد آغاز یک دعوت است. مسجد محل تسلیم و سجود است و بازار و کوچه و خیابان محل طغیان ذهن. لذا وقتی که به محل قرارگیری یک مسجد توجه می کنیم در می یابیم که ورودی مسجد با هویت خاص خود را مطرح می کند.

گاهی به کمک یک فرورفتگی حجمی در متن عبور از محیط- گاهی به رنگ کاشی و تزئینات متفاوت از محیط و گاهی نیز با ارتفاع سردی بس بلند که دعوت کننده عابری است به درون، عابری که درگذر از بازار یا محله کم کم به گم گشتگی ذهن رسیده است پس هنگامی که به مسجد می رسد از فرورفتگی ورودی مسجد و یا بلندای قامت سردر بر او اثر می گذارند تا همه امیال و پراکندگی های ذهنیش را سامان داده و طغیان ذهن او را به وحدت فک تبدیل کنند.

اینک او به ورودی مسجد پناه می برد، که با تناسب ها و تزئینات خاص خود آدمی را کر، به ا ُ از رها بودن آزاد می سازد. آن هم با رنگ های آرام و پاک و ترکیبات لاجوردی و آبی و ا خط نوشت هایش که به انعکاس تجریدی ملکوت نشسته است.

هشتی (کریاس):

بعد از ورودی فضای نیمه باز هشتی قراردارد (فضای بسته). هشتی در سلسله مراتب جایگیری خود همواره بعد یا قبل از یک فضای نیمه باز قرار دارد. (نسبت به ورودی بعد از آن و نسبت به دالان و ایوان، قبل از آن) در این فضای بسته فرصتی به دست می آید تا انسان تمامی حواس خود را متمرکز کند، محیط بیرون را فراموش سازد و تنها به یک نقطه و یک موضوع یعنی “ذات یکتا” فکر کند.

فرم هشتی که همان هشت ضلعی منتظم درجه دوران پیدا کرده اند. البته فرم های 45 می باشد دو مربع مساوی است که بر روی هم دیگر هشتی در معماری سنتی ما وجود دارد، اما فرم ذکر شده متداول تر می باشد.

دالان

از این به بعد با تغییر محیط افکار نیز تغییر می کند و ناظر آماده رفتن به سمت به سمت حیاط (صحن) ً صحن (حیاط) می شود. از داخل هشتی نمی توان مستقیما راه یافت، بلکه ابتدا از روزنه ای در مقابل با یک تصویر کلی از صحن به ناظر ارائه می شود، سپس او را از طریق یک یا دو دالان به سمت حیاط هدایت می کنند. به صحن راه یکی حفظ سلسله مراتب و احترام ً علت اصلی اینکه نمی توان مستقیما و دیگری ایجاد نوعی ابهام فضائی می باشد که در غیر این صورت هیچ اثری بر ذهن شخص نخواهد گذشت.

به همین خاطر در معماری مسجد که همواره باید یک رابطه تأثیر و تأثری متقابل بین انسان و فضا برقرار باشد، بعد از ارائه یک منظر یا دید از صحن، دسترسی مستقیم عابر به صحن را تا حدی منحرف کرده سپس او را به وسیله دالان هایی که در دو طرف هشتی قراردارد به سمت حیاط هدایت می کنند.

اجزای مساجد ایرانى

حیاط، صحن (میانسرا)

صحن مسجد نیز فضائی باز است اما متفاوت با فضای بیرون از مسجد. در اینجا نیز توجه با ارتباط فضاها با ارزش های متفاوت به یکدیگر قابل بررسی است. دور ً تا دور حیاط یا صحن را تعدادی رواق فرا گرفته است و در پشت این رواق ها بعضا حجره هائی قراردارد (اتاق طلاب– شبستان های فرعی یا (فضاهای جانبی مسجد) به هر حال رواق فضائی است نیمه باز و حجم پشت آن فضائی است بسته. رواق ها و ایوان ها در واقع عناصری هستند که سنگینی حجم پشت خود را برای ارتباط به صحن تا حدودی شکسته و تعدیل می کنند تا دسترسی به آن را مطلوب سازند و از اینجا پا به حیاط می گذاریم.

حوض، آب نما:

هنگامی که وارد حیاط می شویم علاوه بر همه عناصر معماری اطراف آن، در وسط و نقطه عطف یک حوض یا آب نما خواهیم دید. چرا آب را درست در این نقطه مطرح کرده اند؟ آیا تنها وسیله ای برای وضو ساختن است یا موضوعی برتر و بالاتر؟ در قرآن مجید آیات بسیاری وجود دارد که در آن ها ارزش های خاصی برای آب بیان شده است.

اینجاست که در وسط یک حیاط تفتیده از آفتاب داغ و گرمای سوزنده و زمین خشکیده و عطش ناشی از آن به حوض و به آب محتاجیم و آب معنی پیدا می کند. آب مظهر پاکی و طهارت است. و وضو که از اعمال قبل از عبادت مسلمین می باشد از کلمه ضیاء به معنی روشنائی است.

پیشان مسجد (ایوان):

بعد از وضو و تطهیر در ادامه مسیر خود به سوی شبستان می رویم تا نماز بگزاریم. در فاصله بین حیاط و گنبد خانه واسطه دیگری وجود دارد که به صورت راهی بس بزرگ و راحت است: ایوانی با قامتی بلند و عمقی وسیع (پیشان مسجد) که همه صحن را به سوی خود می خواند. (اهدنا الصراط المستقیم). آنجا که هشتی بود، در راهرو (راه های فرعی متعدد) می گشت چرا که در ابتدای ُبُ(دالان) به دنبال س منظر به سوی لقاءالله قرار داشت و اینک که از وابستگی به دنیا فارغ شده است از سبل گذشته در آستانه صراط (پیشان مسجد) و تنها مسیر مستقیم به سوی خدا ایستاده است.

بعد از صراط نیز لقاء خواهد بود لذا، معمار مسلمان و هنرمند کالبدی را برای تجلی دو جلوه صراط و لقاءالله (کمال مطلق) برگزیده است. که یکی پیشان مسجد (ایوان اصلی سمت قبله) و دیگری گنبدخانه مربع شکل است که گویی خانه کعبه را به عنوان الگوی خود انتخاب کرده است و می دانیم که خانه کعبه مظهر لقاءالله است در زمین.

-رواق:

فضاهای نیمه بازی که اطراف صحن یا حیاط مساجد را احاطه می کرده و ضمن اینکه یگانگی فضای مسجد را مخدوش نمی کند فضائی آرام خلوت و خاص را برای افراد جهت عبور یا عبادت فراهم می کرده است در معماری مساجد کهن به جز چند مورد مانند مسجد جامع یزد رواق دیده نمی شود.

گنبدخانه- شبستان:

هنگامی که در صراط قرار گرفتیم و سالک راه گشتیم دیگر می توانیم امید به لقا داشته باشیم. آنجا که گنبدخانه یا شبستان به راز و نیاز با خداوند خواهیم پرداخت. خداوند کیست؟ “کمال مطلق” لایتناهی، بی هیچ حرکتی چرا که حرکت لازمه موجود مادی و ناقص است تا با تلاش به سوی کمال خود را نیز به سمت کامل شدن سوق دهد. اینک که می خواهیم خود را به مطلق لایتناهی وصل کنیم و از نسبی بودن به کمال روی آوریم و با سلوک عابدانه خود ادامه دهیم؟

با مطالعه و بررسی در معماری گذشته در می یابیم که شکل مربع به دلیل سکون و آرامش و تعادل کامل، پلان اصلی گنبدخانه های مساجد بوده است. مربع و حجم مکعب همان الگوئی است که حضرت ابراهیم در ساخت خانه کعبه و اجزای گنبدخانه به شرح ذیل می باشد.